Elk jaar neemt Uus Knops op 23 november een dag verlof. Die dag is de sterfdatum van haar broer Casper. “Dan daal ik de trap af naar de kelders van mijn verdriet. Het verdriet en gemis mag een hele dag helemaal op mij afkomen. Die dag moet er niets." Casper Knops werd 23. Hij stierf op 23 november 2005, en werd, nadat hij vermist was, op 23 juni 2007 begraven, anderhalf jaar later.
Casper Knops (uit Vosselaar) en zijn studievriend Christophe Fasseur (uit Dentergem) vertrokken op 1 november 2005 voor een tocht door Venezuela. Ze stuurden regelmatig een mail, zodat hun families en vrienden hen konden volgen. Plots kwamen er geen mails meer. Uus: “Mijn ouders hebben toen hemel en aarde verzet om Casper terug te vinden. Een half jaar na hun verdwijning, werden de vermoedelijke stoffelijke resten van Casper en Christophe teruggevonden. Nog een jaar later bewees DNA-onderzoek dat zij het waren. Je wacht op nieuws dat je niet wil, klampt je vast aan elk sprankeltje hoop, maar het DNA-bewijs liet ons toe om verder te kunnen gaan.”
Goed genoeg
In hoeverre heeft de dood van Casper jou veranderd?
“Ik kom uit een warm nest. We waren met vier: ik was de oudste, dan mijn twee zussen, dan Casper. Ik herinner me geen stress. Mijn ouders werkten allebei voltijds en toch waren ze er voor ons. Bij examens stuurden ze vaak een kaartje van ‘Groet. Hou moed. Alles komt goed.’ Dat eeuwig optimisme ben ik kwijt. Niet alles komt goed. Maar met ‘Hou moed, alles komt goed-genoeg’ geraak je ook verder. Ik ben psychiater en werk zowel ambulant als residentieel. Door een combinatie van factoren geraakte ik uitgeput. Ik had moeite om toe te geven dat ik niet meer kon. Ik was heel mijn leven mijn hoofd aan het voeden, zonder mijn lichaam te voelen. Mijn lichaam was de kruiwagen die dat hoofd vervoerde. Maar het voorwiel brak en dat bracht me tot stilstand. Wat volgde, was een boeiende periode van zoeken. Ik kwam toen voor het eerst naar buiten met een artikel in Charlie Magazine, onder andere over het gedifferentieerde perfectionisme. De klassieker dat je de lat wat lager moet leggen, werkt voor veel mensen niet. Keuzes maken op welk vlak je perfectionistisch wil zijn en op welk vlak dat niet hoeft, vind ik veel belangrijker. Ik wou een goeie psychiater, een goeie partner, een goeie mama, en een goeie vriendin zijn. Maar om dat goed te kunnen combineren, moest ik mijn professioneel leven anders inrichten. Dat leidde tot de keuze om als interimpsychiater te werken, en deeltijds, zodat ik ook op tijd aan de schoolpoort kon staan, en dat er tijd overbleef voor een sociaal leven, theater en andere projecten.”
met ‘Hou moed, alles komt goed-genoeg’ geraak je ook verder
Kiezen voor genegenheid
Hoe kijk je tegen het leven aan? Je werk en engagement draait om heel ‘ernstige’ thema’s. Je zou je bijna afvragen: kan/mag er ook gelachen worden? Waar vind jij plezier in? Wie of wat geeft jou energie? Bij wie of wat of waarin vind jij steun?
“Ondanks de ernst van de problemen gebeuren in de geestelijke gezondheidszorg veel mooie dingen. Ik word zeker geconfronteerd met triestige verhalen, maar ik leer ook, samen met mijn patiënten of met mijn teamleden, de mooie dingen zien, de kleine stapjes, de toenaderingen, de inzichten. Ook in afscheid blijkt veel schoonheid te zitten. Je zou schrikken hoe veerkrachtig mensen zijn, en hoeveel warme en genereuze mensen betrokken zijn in de wereld van afscheidnemen. De confrontatie met de dood doet me het leven ook nog meer vastpakken, elke dag opnieuw.
Mijn grootste drijfveer is om van betekenis te kunnen zijn op verschillende niveaus. In een één-op-één relatie met een patiënt en zijn omgeving, voor een team, voor “de mensen” in het algemeen via artikels, via Instagram, en uiteraard voor mijn kinderen, familie, enz. Het is continu zoeken, maar de zoektocht zelf, is me ook veel waard. Ik doe veel, maar ik recupereer ook snel. Een wandeling in de frisse buitenlucht, alleen of met mijn gezin, geeft me energie. De was geordend ophangen, geeft me orde en rust in mijn hoofd. En als ik er echt bij nadenk, denk ik dat genegenheid mij het meeste energie en geluk geeft. Genegenheid en verbondenheid. Genegenheid van mijn kinderen en mijn man, een lief sms’je van een vriendin, een gezellig etentje onder vrienden, of samen op de dansvloer staan, maar ook appreciatie van een onbekende lezer of luisteraar, een vrolijke lach als je iemand bedankt op het zebrapad, een ecologische keuze. Er is zo vaak een gelegenheid om te kiezen voor genegenheid! Dat maakt het leven van elke dag zoveel mooier, zowel voor jezelf als voor de andere.”
Ook in afscheid blijkt veel schoonheid te zitten
Het rouwtouw
Wat betekent rouwen voor jou?
“Rouwen is je leven verder leven mét een rouwtouw. Ik leg dat even uit. Sleutelbegrippen binnen een rouwproces zijn voor mij ‘accepteren en activeren’. Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen welk deel van het verhaal je moet accepteren, en welk deel je kan activeren of waarbinnen je zelf nog iets kan ondernemen. We zijn niet boos op Casper. Hij vertrok op reis, maar was niet roekeloos. Er is hem iets overkomen, en dat moeten we aanvaarden. Maar we zijn wel actief op zoek gegaan naar wat er gebeurd zou zijn. Rouwen is je leven verder weven mét een rouwtouw. Het rouwen dat voor altijd deel uitmaakt van je leven. Een proces dat voor iedereen anders is, maar wel noodzakelijk. Laat het rouwtouw niet links liggen, maar integreer het in het vlechtwerk van wie je bent en wat je doet. Het vlechtwerk is het echte werk.”
Milderen en minderen
Voor Femma zou 2020 het eeuwfeestjaar worden. Maar corona stak een stokje in de wielen, ook van de verenigingen. Wat leer jij uit dit coronajaar? Wat wil je achterlaten? Wat wil je vergeten? En wil je doen, om bij ‘het rouwtouw’ te houden?
“Corona neemt en corona geeft. Corona maakte nog maar eens duidelijk dat we leven in een somatisch georiënteerde maatschappij. Maar corona treft een minderheid lichamelijk, een meerderheid psychisch. We moeten daar voldoende aandacht aan besteden. We verloren allemaal iemand of iets in deze coronatijden. Een dierbare, een toekomstplan, een wereldbeeld, maar ook vrienden die anders omgaan met corona… Ondanks alle afstandsmaatregelen, is het belangrijk dat beleidsmakers van ziekenhuizen op zoek gaan naar wat er wel nog mogelijk is voor stervende mensen en hun omgeving. Velen willen niet alleen sterven, velen willen aanwezig zijn als hun dierbare sterft. Wij hebben dat moeten missen.
Een ander pijnpunt is dat de zelfmoordcijfers lang op zich laten wachten, terwijl we daags nadien al weten hoeveel mensen er overleden zijn aan Covid-19. Beide cijfers zijn belangrijk om de maatregelen in een juist perspectief te plaatsen.
Corona zet alles op zijn scherpst. Het nodigt ons uit ons verdriet en dat van anderen te zien. Veel mensen zijn bang van mensen in verdriet of mensen die het moeilijk hebben, terwijl nabijheid zoveel betekent. Iemand ‘veel sterkte’ wensen, zegt niet zoveel. Meeleven is echt meevoelen, mee de pijn voelen. Rouwen moet je alleen doen, maar wat kan in verbinding met anderen krijgt een positievere glans. Verdriet heeft liefde nodig, lef, en liefst in levenden lijve. Laat mensen met verdriet maar op verhaal komen. Vertel eens, wat voor iemand je vader was, wat je het meest mist in je moeder, hoe je haar zult herinneren, wat voor iemand je denkt dat je baby’tje was,… het zijn allemaal vragen die werkelijk gesteld mogen worden.
Corona zet alles op zijn scherpst. Corona zet bestaande moeilijkheden extra in de verf, maar maakt de ervaring van wat wel goed is, wat wel nog mag, wat er wel nog is, des te intenser. Ik was blij dat, ondanks corona, veel ecologische keuzes konden doorgaan. Je kon een boswandeling doen of een reis met de trein of de fiets, in tegenstelling tot een vliegtuigreis naar een zonnig all-in-hotel. Alsof de planeet het virus nodig had om op adem te komen. Op vlak van verpakkingen, wegwerpbeschermingsmateriaal, en de auto die we nu vaker nemen ten koste van het openbaar vervoer, klopt mijn redenering helaas niet.
Ik ben veel bezig met verlies. Verlies op menselijk vlak. Verlies op ecologisch vlak. Milderen en minderen, is mijn advies. We kunnen met minder, en we kunnen wat milder zijn, zowel voor onszelf als voor de mensen rond ons, mensen die we kennen en die we niet kennen.”
Verdriet heeft liefde nodig, lef, en liefst in levenden lijve
Woorden verwarmen als troostende armen
“Afscheid nemen kan ondanks alle pijn ook ontzettend mooi zijn. Afscheid nemen is niet alleen een einde, maar ook een begin, een begin van een rouwproces, van een leven zonder. Het is goed om daar werk van te maken. Om er iets persoonlijks, iets stijlvols van te maken. Op een mooie locatie, met rouwkost en rouwfotografie en bovenal de juiste woorden. Afscheid en schoonheid liggen dicht bijeen. Wij konden helaas niet fysiek afscheid nemen van Casper, maar ik heb mooie herinneringen aan zijn uitvaart in een volle kerk.
Intussen zijn er al meer dan 15.000 mensen overleden ten gevolge van Covid-19. Met ‘Moving closer’, een nieuw collectief dat expertise bundelt uit de zorg, de kunsten en de (afscheids)rituelen, hebben we nagedacht over een collectief rouwmoment. Analoog aan het applaus in de straat, tijdens de eerste lockdown, willen we op woensdag 30 december om 20u een ‘Lets tick together’-moment organiseren. We zullen dat doen door het handen klappen te vervangen door het tikken van een lepeltje tegen een glas, synchroon met een compositie die op alle radiozenders zal te horen zijn, om zo aandacht te vragen voor de speech die er nooit gekomen is, maar ook om de samen-hoor-igheid aan te moedigen en te doen ervaren. Daarnaast zullen er in de komende maanden ook verspreid over het land Onumenten worden opgericht, cirkelvormige herdenkings- en ontmoetingsplaatsen waar de burgers hun ideeën kenbaar kunnen maken via lokale participatieve processen. Zo zal een familie aan Onumenten ontstaan, met een gemeenschappelijk DNA maar ook elk met een specifieke eigenheid.
Nabijheid en verbondenheid zit ‘m ook in veel kleinere gebaren. Zet eens een pot stoepsoep aan de voordeur van een vriend die het erg druk heeft. Maak een wandeling, neem je snoeischaar mee, en kom terug met een takkenboeket voor een vriendin. Schrijf een kaartje. En nog een. Kaartjes zijn zo tastbaar, en krijgen vast een mooi plaatsje in huis of als bladwijzer. Troostkaartjes als superverspreiders van troost. Omdat woorden verwarmen als troostende armen.”
Nabijheid en verbondenheid zit ‘m ook in veel kleinere gebaren
Wees je eigen held
Femma bestaat 100 jaar. Wat is jouw boodschap voor Femma, en voor al die vrouwen die Femma gemaakt hebben tot op vandaag?
“Een van mijn lijfspreuken is: ‘Sometimes you have to be your own hero’. Je kan rekening houden met heel veel factoren, ervaringen uit het verleden, echte of vermeende obstakels, allerlei meningen en mensen, veel mitsen en maren, maar soms, soms moet je je eigen held zijn. In kleine of grote dingen. In toch gaan sporten. In toch van job veranderen. In toch dat moeilijke gesprek aangaan. In geen vliegtuig nemen. In minder plastic gebruiken. In nee zeggen. In ja zeggen.
Er zijn honderden vrouwen die dat de afgelopen 100 jaren op hun manier hebben gedaan. Sommigen kennen we, vele anderen deden dat in de beslotenheid van hun eigen leven. Laat ons elkaar steunen in onze keuzes. Laat ons elkaars collega’s en niet elkaars concurrenten zijn. Laat ons zorg dragen voor onszelf en voor elkaar, geloven in onszelf en in elkaar, en af en toe iets dappers doen.”
Let’s tick together
Uus Knops is psychiater en auteur. “Ik leef bewust en intens. Ik voel veel, ik denk veel en ik doe veel. Dat gaat vanzelf, in een voortdurende zoektocht naar meer kennis en meer verbinding. Mijn drijfveer is van betekenis te zijn voor iedereen rond mij, dichtbij of ver, inclusief onze planeet. Ik ben heel graag onder de mensen, maar kan ook goed alleen zijn.”
In 2018 schreef Uus het pakkende ‘Casper – een rouwboek’. Ze maakte recentelijk een doosje Troostkaarten met citaten uit het boek. Uus is ook mede-initiatiefnemer van ‘Let’s tick together’, een nationaal herdenkingsmoment voor onze coronadoden en van de “Onumenten” als cirkelvormige herdenkings- en ontmoetingsplaatsen verspreid over het land. “Laat ons zoeken naar alternatieven om elkaar te omarmen,” nodigt ze ons uit. Let’s tick together linkt aan het Applaus in de straat en vindt plaats, aan elke voordeur, op woensdag 30 december om 20u.
website: www.uusknops.be
instagram: @uusknops
facebook: Moving closer
